Andrzej na rowerze

Pogoda przestaje sprzyjać wyprawom rowerowym. Nie mogłem jednak odpuścić bezdeszczowego dnia i zaplanowałem pojechać do Lasu Wolskiego. Najbardziej interesowały mnie szańce FS-3 oraz IS-III-1, a także bateria FB-36. Nie wszystko jednak poszło zgodnie z planem.
Na początek odwiedziłem Park Jordana, ponieważ jeszcze w nim nie byłem. Pokręciłem się chwilę i ruszyłem w dalszą drogę. Miałem nadzieję zobaczyć fort 4 "Błonia", ale wyruszyłem ze zbyt małą wiedzą i nie wiedziałem na co patrzeć. Choć teren jest jakimś obiektem handlowym, to żywej duszy nie spotkałem, abym mógł zapytać o cokolwiek.
Znalazłem się przed zespołem bramnym 3a, wzniesionym w latach 1908-1909. Składa się z bramy i ostrogu; należy do zespołu obronnego fortu 2 "Kościuszko". Nieco wcześniej przegapiłem część 3b, z której pozostał jedynie ostróg.
Droga do szańca FS-3 była widoczna, jednak rośliny rozrastają się, utrudniając przedostanie się doń. Szaniec o typowej budowie siedmioboku, powstał w latach 1854-1855. Zachowany w dobrym stanie, porośnięty bujnie roślinnością.
Jadąc dalej szlakiem dawnej Twierdzy Kraków, dotarłem do reliktów bramy fortecznej "Kościuszko". Powstała w 1908, zburzona po 1920. Obecnie można zobaczyć jedynie fragment muru oporowego.
Dalej kierowałem się na zachód. Znów przegapiłem szaniec IS-2½. Dojechałem jednak do mapki Lasu Wolskiego, na której był zaznaczony niebieski szlak rowerowy. Mogłem nim ominąć jazdę obok zoo, a przy okazji zrobić więcej terenu. Niestety ruszenie tym szlakiem było błędem. O ile jazda w górę była bardzo przyjemna, o tyle dalsza droga, po zboczu w dół bardzo mnie przeraziła. Zwykły szlak zamienił się w singletrack. Na rowerze trekingowym nie potrafiłem pokonywać zakrętów, więc częściej zaliczałem odpychanie się nogą niż normalny zjazd. Niestety na dole ktoś bezprawnie zmienił przebieg szlaku, ponieważ droga przestała być wygodna, czuć było nierówności spowodowane niedawnym niby utwardzaniem. Mogłem już na początku zrezygnować z dalszej jazdy, gdy przestały mi się zgadzać oznaczenia szlaku na drzewach, do których użyto farby o innym odcieniu. Dopiero gdy zaliczyłem twarde lądowanie, zrozumiałem, że ktoś musiał się pomylić i urodzić w złym miejscu. Brak jakiegokolwiek ostrzeżenia stwarza szlak wysoce niebezpiecznym dla osób niedoświadczonych.
To był koniec wrażeń na ten dzień. Nie miałem ochoty więcej jeździć. Ruszyłem do domu najbezpieczniejszą drogą, czyli wałami wiślanymi, a później drogami dla rowerów, po których poruszają się niebezpieczni rowerzyści bez oświetlenia. Coraz mniej mi się podoba w Krakowie.

Dziś duża dawka historii, bowiem wyszedłem dużo wcześniej z biura i miałem do dyspozycji sporo więcej czasu niż ostatnio. Postanowiłem, że dokończę południową część szlaku dawnej Twierdzy Kraków. Początek oczywiście tam, gdzie skończyłem, czyli w forcie "Borek".
Fort główny artyleryjski 52 "Borek", powstały w latach 1885-1886, jest fortem dwuwałowym. Bronił głównych dróg, m.in. traktu wiedeńskiego (obecna Zakopianka). Służył jako więzienie, a także magazyn dla sprzętu. Od lat 90. zeszłego wieku fort niszczeje. Podczas mojego nocnego zwiedzania tego miejsca zbadałem wnętrza koszar. Niedostępne dla mnie piętro drugie, do którego schody zostały zezłomowane, okazało się tylko miejscem wylotowym na wał nad koszarami. Bujna roślinność nie pozwoliła mi na daleką penetrację, ale wszedłem do dwóch potern prowadzących do kaponier barkowych. Później jeszcze chciałem obejrzeć fort od strony fosy, jednak było zbyt grząsko nawet jak na piesze przedzieranie się.
Kolejny fort prawie przeoczyłem, ale po spojrzeniu na mapę zawróciłem i znalazłem drogę dojazdową. Fort pancerny pomocniczy 52a "Łapianka" ("Jugowice") został wybudowany w latach 1896-1902 i wzmacniał obronę południowego skrzydła twierdzy. Jest jednym z 14 podobnych fortów, które wybudowano w tamtym okresie. Historia odcisnęła na nim piętno, prowadząc do stworzenia zabudowań na szczycie obiektu. Część z tych budynków została już zniwelowana, jednak nadal stoi tam kilka "potworów". Sam fort jest w bardzo złym stanie. Planuje się wybudować tam Muzeum Ruchu Harcerskiego.
Przedarłem się przez gęste zarośla i wszedłem do wnętrza fortu, który nie jest w żaden sposób zabezpieczony. Co prawda można tam spotkać trochę zamurowanych okiennic czy przejść, jednak ktoś zniszczył te przeszkody. We wnętrzu nie panuje duży bałagan, ale jednak sypiące się mury czy zdewastowane ściany nie sprawiają, że fort jest gościnny. Do tego jakieś przeróbki konstrukcyjne na potrzeby poprzedniego użytkownika fortu psują nastrój. Byłem też w dwóch wieżach pancernych, a przynajmniej pozostałościach po nich. Podobało mi się tam, chciałbym zwiedzić pozostałe forty, ale z większą dbałością o szczegóły.
Ruszyłem dalej. Kolejny był fort pancerny główny 51½ "Swoszowice". Niestety jest niedostępny z tabliczką "nieupoważnionym wstęp wzbroniony". Próbowałem jakoś go objechać, żeby przynajmniej zerknąć i zdobyć zdjęcie obiektu, ale że droga prowadziła ciągle w dół, to zawróciłem. Mimo że po ogrodzeniu widać było, że ktoś dobrze sobie radzi z odwiedzaniem tego fortu, to mnie nic tak głupiego do głowy nie przychodziło.
Wjechałem na ulicę Droga Rokadowa i dotarłem do bramy kolejnej fortyfikacji. Żadnego znaku, nawet informacji o Twierdzy Kraków. Wjechałem dziurą obok.
Fort główny artyleryjski 51 "Rajsko" – powstał w latach 1881-1884 i był największym fortem artyleryjskim w Austro-Węgrzech. Fort był dobrym punktem obserwacyjnym, ponieważ leży na wzgórzu Rajsko. Fort został zabezpieczony przed wstępem, jednak większość tych blokad do dnia dzisiejszego została uszkodzona. Wybrałem się ścieżką wokół fortu, zatrzymując się co jakiś czas na zwiedzanie wnętrz. Byłem pod wrażeniem ogromu tego obiektu, zwłaszcza, że w forcie przebywała ok. półtysięczna załoga. Mogłem tam pozwiedzać więcej, jednak wyjechałem na plac przed fortem. Zerknąłem jeszcze do jednego z baraków, ponieważ była wyłamana kłódka, a następnie pojechałem dalej.
Na rozdrożu zauważyłem znak, kierujący do szańców IS-VII-3 i IS-VII-4. Niestety bez wiedzy o ich dokładnej lokalizacji nie byłem w stanie do nich dotrzeć. Porzuciłem więc jazdę i wróciłem na szlak, kierując się dalej na wschód. Dotarłem do bramy fortu pancernego pomocniczego 50½ W "Kosocice", na której niestety zobaczyłem tabliczkę "nieupoważnionym wstęp wzbroniony". To już druga dzisiaj. Postanowiłem więc poszukać brata – fortu wschodniego. Fort pancerny główny 50½ O "Barycz" także jest niedostępny, jednak można go zobaczyć przez bramę. W obiekcie mieści się ośrodek szkoleniowy Urzędu Wojewódzkiego.
Zbliżał się zachód, a na mojej drodze był jeszcze jeden fort, w którym pokładałem ostatnie nadzieje, że będzie dostępny do zwiedzania. Tak to już jest, gdy rusza się w nieznane bez przygotowania. Dojechałem na ul. Medyczną, której część jest teoretycznie niedostępna – maleńka tabliczka informuje o zakazie wstępu na teren Wydziału Farmacji Uniwersytety Jagiellońskiego. Skierowałem się w stronę gęstego lasu, aż dojechałem do bramy wjazdowej.
Fort główny artyleryjski 50 "Prokocim" wybudowany w 1882-1886, bronił traktu lwowskiego. Po wojnie służył za magazyn. Przekazany Akademii Medycznej w latach 70. XX wieku, niszczeje niezagospodarowany. We wnętrzach dużo szkła, więc nie wchodziłem zbyt głęboko. Zjeździłem wydeptane ścieżki, próbując się wydostać, jednak nie chciałem się przedzierać przez zarośniętą fosę i wyjechałem drogą, którą się tam dostałem.
Podczas powrotu chciałem ominąć ul. Wielicką. Częściowo się udało. Może gdybym miał lepszą mapę, to zobaczyłbym po drodze szańce FS-21 i FS-22.
Zostały mi już tylko pojedyncze obiekty twierdzy, jednak z powodu zbliżającego się końca wakacji, a tym samym mojego wyjazdu do rodziny, mogę nie skończyć w tym roku zwiedzania fortyfikacji krakowskich. Będę to najpewniej kontynuował w czasie kolejnych wakacji.

Wczoraj padało, więc odpoczywałem, ale dzisiaj postanowiłem kontynuować zwiedzanie Twierdzy Kraków. Niestety zbyt późno się wybrałem i cała wycieczka nie była tak zachwycająca, jak poprzednie części. Mimo wszystko zobaczyłem kolejne dwa forty. Małymi kroczkami osiągnę cel zdobycia ich wszystkich.
Na początek musiałem odwiedzić Decathlon, żeby kupić nową dętkę, ponieważ z poprzednią nic się nie da zrobić. Z wyrwanym wentylem dętka nadaje się tylko na części. Potem ruszyłem w kierunku wschodniego początku południowego szlaku dawnej Twierdzy Kraków. Wiedziałem, że dużo nie zobaczę, ale do jednego fortu dotarłem. Najpierw zatrzymała mnie brama, ale ponieważ po drodze mijałem wjazd na ścieżkę po wiślanym wale, to zawróciłem w tamto miejsce. Niestety zaczęło padać, ale nie był to uciążliwy deszcz, więc nie dawałem za wygraną i udało się.
Fort pomocniczy piechoty 50a "Lasówka" był międzypolowym fortem pancernym. Powstał w 1899 roku i bronił południowego brzegu Wisły. Nazywany był fortem wodnym ze względu na wypełnienie fos wodą z Wisły. Obecnie znajduje się po zewnętrznej stronie wałów wiślanych. Nie próbowałem wchodzić do jego środka, ponieważ obiekt jest w jakiś sposób chroniony (także prawem, ponieważ jest wpisany do rejestru zabytków), a także ograniczał mnie czas. Fort niestety jest zaniedbany i czeka na lepsze czasy.
Ponieważ nie chciałem, żeby ta wycieczka była tak skromna, to skierowałem się do Ronda Mogilskiego. Pamiętałem, że są tam relikty jakiejś budowli i mimo że nie zostały zaznaczone na mapie w przewodniku, to postanowiłem sprawdzić co tam dokładnie jest. Dobrze trafiłem, ponieważ stał tam fort.
Bastion V "Lubicz" – fort reditowy powstały w latach 1861-1866, bliźniaczy do bastionu III "Kleparz". W 1950 został częściowo zburzony, zasypany ziemią i zapomniany, dzięki czemu podczas przebudowy Ronda Mogilskiego odsłonięto ruiny i poddano pracom konserwatorskim. Na murze znajduje się tablica z historią fortu oraz rycinami.

Dziś specjalnie godzinę wcześniej wyszedłem z biura, abym mógł odwiedzić jak największą ilość fortyfikacji. Postanowiłem przejechać dzisiaj przynajmniej połowę południowego szlaku dawnej Twierdzy Kraków. Za początek obrałem fort "św. Benedykta", który znajduje się przy starym Cmentarzu Podgórskim.
Fort 31 "św. Benedykt" jest jedynym zachowanym fortem wieżowym w Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1853-56 i bronił przedpola łączącego Podgórze z Krakowem oraz Trakt Lwowski. Wielokrotnie przebudowywany, był więzieniem, a później obiektem mieszkalnym. Obecnie stoi zamknięty, ogrodzony dziurawą siatką, która wskazuje na to, że fort jest odwiedzany przez środowisko młodzieżowe.
Pod fortem znajduje się początek południowego szlaku dawnej Twierdzy Kraków, więc kontynuowałem swoją podróż, próbując nie zgubić śladów, co nie zawsze mi się udawało. Dotarłem do bramy prowadzącej do szańca FS-25 powstałego w latach 1849-1855. Przywitał mnie ujadający pies oraz napis informujący o terenie prywatnym. Objechanie obiektu nic nie dało, bo jest otoczony wodą z zakwitami.
Jechałem dalej. Moją uwagę zwrócił ceglany budynek, który jest oznaczony jako ostróg-wartownia bramy Zakrzówek z 1892-93. Sam ostróg już nie istnieje, a ów budynek był właściwie rogatką. Obecnie pełni funkcję mieszkaniową, a na elewacji znajduje się napis "Urząd Akcyzowy Zakrzowiecki".
Przejechałem nieopodal zalewu Zakrzówek, nad którym 2 lata temu znalazłem się podczas joggingu. Na szczęście mój szlak prowadzi po drodze dla pieszych i rowerów, więc legalnie przejechałem przez Skałki Twardowskiego. Zauważyłem tabliczkę wskazującą na pobliski szaniec FS-29. Nie do końca wiedziałem gdzie szukać, ale po ścieżce i trawie dojechałem nad fosę obiektu. Powstał on w 1855, przemianowany po ok. 20 latach na szaniec rdzenia NS-32. Obecnie porasta go roślinność, ale jako że jest w dużej mierze zbudowany na skałach, to zachował swój układ.
Wjechałem na drogę dla rowerów nad Wisłą. Wypatrywałem oznaczeń szlaku, przedzierałem się po krzakach, jadąc coraz węższą ścieżką, a na koniec wspinałem się kamienistą drogą z widokami, aż dojrzałem kolejny fort.
Fort międzypolowy artyleryjski 53 "Bodzów" powstał w 1884 jako fort ziemno-drewniany, w 1913-14 przebudowany na dzieło stałe. Bronił południowego brzegu Wisły. Uszkodzony w trakcie działań wojennych, wysadzony w latach 50. XX w., ale z powodu bezmyślności tego aktu teren nie został uprzątnięty. "Śmierć" fortu jest widoczna po dzień dzisiejszy w postaci porozrzucanych, zdetonowanych elementów wokół wzgórza, na którym fort się znajduje. Przykry widok. W niedalekiej odległości od fortu rozlokowane zostały kawerny, które niestety przeoczyłem. Chciałbym rzucić na nie okiem, więc wkrótce tutaj wrócę.
Następnym przystankiem po zjechaniu z Sokolnika był fort dostępny do zwiedzania za pozwoleniem użytkownika. Znalazłem informacje, że znajduje się tam warsztat naprawy i konserwacji zabytkowych mebli, a na pewnych fotografiach była nawet tabliczka ostrzegająca przed groźnym psem. Ja niczego takiego nie zastałem. Pod bramą wjazdową zaszła zabawna sytuacja, bo – prawdopodobnie – właścicielka powiedziała "dzień dobry" pracownikom po drugiej stronie drogi, których w pierwszej chwili nie zauważyłem. Odpowiedziałem więc grzecznie, zauważając swoją gafę. Gdy zakłopotany zawracałem, kobieta powiedziała, że można przejechać otworem w ogrodzeniu. Przejechałem więc obok bramy i dotarłem do fortu.
Fort pancerny pomocniczy 53a "Winnica" jest fortem typu górskiego, powstał w latach 1898-1899 i zachował się do dzisiaj w bardzo dobrym stanie – został wpisany do rejestru zabytków. Wygląd ma kosmiczny. Otoczony głęboką fosą, na dziedziniec prowadzi jeden mostek, niestety z zamkniętą bramą. Obiegłem kawałek całego obiektu po wydeptanej ścieżce, ale niedaleko, bo znikła w gąszczu lasu.
W drodze powrotnej zaciekawiło mnie kilka obiektów znajdujących się na tamtym terenie. Podejrzewam jednak, że zostały wybudowane już po wojnie. Najbardziej zaciekawiła mnie część nadwozia starego furgonu. Zastanawiam się gdzie znajduje się reszta.
Dalej nie było tak prosto. Kilkakrotnie błądziłem zanim dotarłem do fortu pancernego głównego 52½ "Skotniki" S (południowy). Tabliczki nie zauważyłem, ale obiekt jest niezagospodarowany. Razem z fortem bliźniaczym, oznaczonym jako N i znajdującym się po drugiej stronie ulicy, został wybudowany w latach 1897-1898. Miejsce spotkań młodzieży – spotkałem dwójkę palących ognisko na szczycie fortu, zdewastowany i porośnięty bujną roślinnością. Los fortu północnego jest bardziej optymistyczny. Obecnie obiekt jest niedostępny, ale powstaje w nim Centrum Dokumentacji Zsyłek, Wypędzeń i Przesiedleń, więc w przyszłości stanie otworem.
Zbliżał się zmrok, a ja jadąc szlakiem dalej, robiłem coraz więcej pomyłek. Pragnąłem jednak dostać się do ostatniego obiektu, który był właściwie moim dzisiejszym celem. Przeczytałem w moim informatorze, że "fort «Borek» jest niezwykle atrakcyjny do zwiedzania z uwagi na długie odcinki podziemnych korytarzy i pozornie skomplikowany układ przestrzenny". Po tym, jak wczoraj zapuściłem się wgłąb poterny fortu 48 "Batowice", zapragnąłem zobaczyć więcej i zwiedzić część tych korytarzy.
Fort jest bardzo zaśmiecony. Rower zostawiłem wewnątrz budynku koszar, a sam udałem się z latarką na eksplorację. Parter chrupie od pękającego pod stopami szkła. Przemierzyłem go w całości, wchodząc też na pierwsze piętro. Tam już lepiej się chodziło, choć złomiarze zdołali wykopać jakąś instalację z podłogi, zostawiając długi rowek na całej długości. Dostęp na drugie piętro jest niemożliwy, ponieważ metalowe schody zostały usunięte.
Na parterze minąłem zalane wodą zejście do podziemi. Jestem ciekaw jak wygląda siatka korytarzy pod poziomem gruntu. Jaka szkoda, że nie da się tego zbadać. Przechadzając się jeszcze po parterze zobaczyłem jak bardzo złomiarze zdewastowali mury, wyrywając z nich wszelki złom. Miejscami jednak pozostawili przerdzewiałe rury, które rozsypują się w dotyku, także można jeszcze zobaczyć jak wyglądała instalacja wodna w pomieszczeniu z natryskami. Postaram się jeszcze tutaj wrócić i zobaczyć za dnia jak wygląda cały fort.
Powrót średnio mi się udał. Przegapiłem pewne skrzyżowanie i przejechałem się po nierównej drodze leśnej obok cmentarza bez jakichkolwiek lamp ulicznych. Na szczęście nie był to ślepy zaułek, więc wyjechałem bez problemu. Później dotarłem do ul. Zakopiańskiej, czyli koszmaru dla rowerzystów. Dopiero za Rondem Matecznego zaczyna się bezpieczniej – na tej ulicy bardzo rzadko widuję jadące auta. Na koniec postanawiam przejechać się drogą dla rowerów po bulwarach wiślanych.

Pora powrócić do mojej podróży śladami dawnej Twierdzy Kraków. Dzisiaj zaplanowałem zobaczyć dwie fortyfikacje w centrum oraz przejechać się trasą z pierwszych dwóch części, żeby zobaczyć budowle, które wtedy przegapiłem.
Na początek bastion III "Kleparz". Fort reditowy wybudowany w latach 1856–1909, uważany za najpotężniejszy w rdzeniu twierdzy. Zachował się w bardzo dobrym stanie, z lekkimi modyfikacjami dokonanymi przez właścicieli. Obecnie mieszczą się tam piwnice win importowanych oraz klub muzyczny. Od północy przylega Park Kleparski.
Niedaleko znajduje się fort 12 "Luneta Warszawska", nazywany także bastionem IVa. Nazwa pochodzi stąd, że obiekt był wysunięty jako typowa luneta poza linię fortyfikacji rdzenia. Wybudowany w latach 1850-56 jest najstarszym fortem twierdzy. Mieścił w przeszłości więzienie UB, w którym zginęło wiele osób. Pozostałe na ścianach napisy mają być w przyszłości chronione przez muzeum, które jest w planach. Obecnie znajdują się tam prywatne firmy. Brama jest w remoncie, ale wjechałem do środka, żeby obejrzeć z zewnątrz budynek. Gdy dojechałem do ślepej uliczki, facet z garażu powiedział, że można przejść przez środek. Jak miałem nie skorzystać? Ach, ten zapach! Chyba polubię stare budynki.
Fort 48 "Batowice" był moim następnym celem, który przeoczyłem podczas pierwszej wycieczki. Przy okazji przejechałem się drogą dla rowerów przy ul. Gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego. Sporo się o niej mówi, jako że nie została wybudowana przez profesjonalistów. Również podzielam to zdanie. Droga, jak większość dróg dla rowerów, nie wygląda bezpiecznie.
Wracając do fortu artyleryjskiego 48 "Batowice". Otacza go park, a samo czoło fortu jest dobrze zamaskowane od strony, od której jechałem. Na szczęście są tam wydeptane ścieżki, więc dostałem się między budynki. Fort wybudowany w latach 1883-85. Bronił gościńca warszawskiego i podczas I wojny światowej brał udział w walkach. Obecnie jest niezagospodarowany, ale Rada Dzielnicy planuje to zmienić.
Zaintrygowała mnie mroczna poterna, czyli podziemne przejście, prowadzące w głąb do kaponiery czołowej. Schowałem rower, wziąłem latarkę i ruszyłem do wnętrza. To mój pierwszy (w sumie drugi po "Lunecie Warszawskiej", tylko tam było jasno) raz, gdy wchodzę do fortu. Leży tam dużo śmieci, trochę cegieł i na końcu sama kaponiera, oświetlona przez maleńkie okienka, przez które prowadzony był ostrzał.
Pojechałem do Węgrzec, ponieważ po drugiej stronie drogi od fortu 47a "Węgrzce" znajduje się fort główny artyleryjski 47 "Łysa Góra". Podczas poprzedniej wycieczki po prostu szukałem w niewłaściwym miejscu. Niestety obecnie obiekt nie jest dostępny. Otoczony jest płotem z bramą prowadzącą do osiedla. Jeden z mieszkańców chcąc dostać się do wnętrza swoim autem, poczekał aż brama zamknie się za nim, żebym przypadkiem nie wślizgnął się do środka. Fort powstał w latach 1872-85 i zalicza się go do największych fortów artyleryjskich twierdzy. Obecnie w rękach prywatnych, widoczna nowa stolarka okienna, a także gruz przed fortem. Przejęty najprawdopodobniej niedawno, bo w internecie nie ma żadnych informacji, a zdjęcia ukazują fort jeszcze sprzed remontu.
Kolejnym punktem był fort pancerny pomocniczy 45a "Bibice", do którego dostęp był dla mnie nie lada wyzwaniem. W końcu od strony wschodniej wypatrzyłem wydeptaną ścieżynę, która doprowadziła mnie na plac przed obiektem. Sam teren zadbany, bo wszelka zielenina została niedawno skoszona. Niestety o forcie tego nie można powiedzieć. Powstały w latach 1895-97 bronił międzypola fortów 47a "Węgrzce" i 45 "Zielonki". Obecnie zdewastowany z zamurowanymi okiennicami. Przez otwory wentylacyjne można dojrzeć postępującą dewastację w środku budynku. Z boku budowli chuligani zrobili wyrwę, co tłumaczy szerzący się bałagan wewnątrz.
Na koniec dnia chciałem jeszcze zobaczyć baterie fortu 45 "Zielonki", które wypatrzyłem na mapie na ogrodzeniu fortu 47 "Łysa Góra". Bateria B-45-1, wybudowana prawdopodobnie w 1902 roku, znajduje się na cmentarzu parafialnym wsi Bibice i składa się ze standardowych trzech schronów. Wały i okopy zniwelowane, w środkowym schronie urządzony "Grobowiec Książęcy".
Bateria B-45-4 nie podzieliła losu swojej sąsiadki. Jej zarys, porośnięty drzewami, jest dobrze zachowany. Same schrony widocznie służą bezdomnym.
Ostatnia bateria fortu 45 "Zielonki" – bateria artylerii ciężkiej FB-V-1 – znajduje się na terenie prywatnym. Nie wiem w jakim jest stanie, nie udało mi się jej dostrzec.

Pogoda nie sprzyja, ale mimo to wyruszyłem, aby kontynuować moje zwiedzanie jednej z największych twierdz w Europie. Dzisiaj ostatni odcinek trasy, którą obrałem w pierwszej części. Było chłodno i od czasu do czasu lekko kropiło. Żadna przeszkoda przed eksploracją.
W punkcie informacji turystycznej dostałem przewodnik po Twierdzy Kraków. Jest w nim pokrótce opisana historia twierdzy, zarys historyczny wybranych fortów oraz schematyczna mapka z zaznaczonymi Szlakami Dawnej Twierdzy Kraków oraz fortami i umocnieniami fortecznymi.
Za pierwszy cel obrałem fort reditowy 7 "Za Rzeką" (nazywany też "Bronowice"). Powstał w latach 1857-65 na miejscu szańca z 1854. Obecnie znajduje się on na terenie wojskowym, jednak ja wykorzystałem to, że jest tam warsztat samochodowy i wjechałem przez otwartą bramę. Na drodze do samego fortu nie ma ani jednego znaku zakazującego ruchu. Sam fort jest jednak zamknięty na cztery spusty. Obejście go dookoła jest niemożliwe, bo stoją tam zakazy ruchu pieszych. Wyczytałem w sieci, że w części fortu znajduje się drukarnia, a sam fort można zwiedzać, tylko jak tu zwiedzać, gdy wszystkie drogi są zablokowane wielkimi bramami?
Próbowałem jeszcze objechać fort z zewnątrz, żeby uchwycić jakieś ujęcie, ale drzewa, baraki i wysokie mury skutecznie to uniemożliwiają. Pojechałem więc do miejsca, w którym skończyłem. Po drodze wjechałem pod fort pomocniczy piechoty 39 "Olszanica" wybudowany w latach 1884-85 jako obiekt półstały, a po 25 latach przebudowany na fort stały. Obiekt miał burzliwe losy, ale obecnie jest wyremontowany i mieści się w nim Harcerski Klub Turystyki Konnej. Całość jest ogrodzona i możliwa do zwiedzania, ale nie mam pojęcia kiedy. Na bramie nie ma żadnej tabliczki poza informacyjną o szlaku Twierdzy Kraków.
Coś mnie skusiło, żeby wjechać w teren. I tak najpierw po drodze, a później ciut zarośniętej ścieżce dojechałem do lasu. W samym lesie mnóstwo wyjeżdżonych ścieżek. Ktoś tam się dobrze bawi na crossie lub rowerze.
Udało mi się wyjechać niedaleko kolejnego obiektu, na którym zakończyłem ostatnią część. Fort pancerny główny 38 "Śmierdząca Skała" wybudowany w 1878 jako obiekt półstały i zmodernizowany na fort pancerny w 1884-86. Był pierwszym fortem pancernym Twierdzy Kraków. Od 1953 jest własnością Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mieści się tam obserwatorium astronomiczne. Wstęp niemożliwy, o ile nie jest się studentem astronomii na UJ.
Następny przystanek przy forcie pancernym pomocniczym "Bielany", zwanym też jako "Krępak". Wybudowany w 1908-12 jako ostatni z fortów twierdzy. Nie zdążono nadać mu numeru. Jest fortem rozproszonym i udało mi się odnaleźć schron bojowy oraz blok koszarowy, choć na planie obiektu jest więcej elementów do zobaczenia. Może innym razem znajdę czas na poszukiwania, bo w tej chwili nie ma dokładnej mapy pozostałości po tym forcie.
Dalsza droga prowadziła w górę, po lekko zarośniętej ścieżce, a dalej przez Las Wolski do Klasztoru Kamedułów. Dalej jechałem szlakiem patrząc na mapę i dojechałem do kazamaty baterii FB-36 z lat 1914-15. Próbowałem jeszcze odnaleźć samą baterię, ale bez wiedzy o jej położeniu tylko przejechałem po niej, nawet nie zauważając jej obrysów.
Zjechałem z Pasma Sowińca i wjechałem na Wzgórze św. Bronisławy, dojeżdżając do fortu cytadelowego 2 "Kościuszko". Powstał w latach 1850-56 wokół Kopca Kościuszki i bronił dostępu do rdzenia twierdzy od zachodu. Częściowo zniszczony przez Niemców, później przez władze sowieckie, przetrwał i – odremontowany – ma teraz kilku właścicieli. Jak dla mnie jest to największe dzieło Austriaków w Krakowie, ale tylko dlatego, że jest otwarte i można je zwiedzać. Może jest jakiś inny fort, który bardziej by mi się spodobał, ale na to trzeba mieć czas i możliwości.
Kolejnym przystankiem był "Diabelski Most" sprzed 1900 roku, który jak "Czerwony Most" miał zapewnić bezkolizyjny ruch przegrupowujących się wojsk na drodze do fortu "Kościuszko" oraz drogi rokadowej. Obecnie wyremontowany, zyskał dawny wygląd.
Planowałem na koniec zobaczyć szaniec FS-3, ale na mapie oznaczyli go po złej stronie ulicy i szukałem w złym miejscu. Kolejny obiekt na liście do zobaczenia.

Trzeci dzień podążania szlakiem pewnego użytkownika. Tym razem nie wróciłem na miejsce, z którego skończyłem, czyli do Zielonek, a pojechałem czerwonym szlakiem ul. Pękowicką. Na tym szlaku znajduje się "Czerwony Most" sprzed 1900 roku – dwupoziomowe skrzyżowanie dróg fortecznych. Most powstał nad drogą prowadzącą do fortu 44a "Pękowice" w celu usprawnienia przegrupowywania się wojsk.
Tuż za mostem znajduje się schron amunicyjny "Pękowice", wybudowany w 1913-14. Nie jest w najlepszym stanie i poza ceglano-betonowymi murami oraz śmieciami nie ma w nim nic.
Jadąc prosto natrafiłem na tabliczkę o znajdującej się tam baterii B-44-5. Wybudowana po 1902 r., położona jest na lewym skrzydle fortu 44 "Tonie". Z zewnątrz wygląda na niedostępną, bo jest zarośnięta krzakami, ale obchodząc zieleń dookoła trafiłem na ścieżkę, którą poprzedni eksploratorzy dostali się do wnętrza baterii. Dawniej znajdowały się tam trzy schrony, ale ja, nie wiedząc o tym, obejrzałem tylko jeden z nich. Nie wiem czy dwa pozostałe nadal istnieją, ale ten pierwszy od drogi z pewnością został odrestaurowany i zabezpieczony (lub zachował się w idealnym stanie).
Dostępu do fortu 44a "Pękowice" nie ma, a przynajmniej droga rokadowa jest przegrodzona siatką z informacją o terenie prywatnym. Jeszcze spróbuję innym razem objechać ogrodzenie, może uda mi się zobaczyć ten obiekt.
Brak mapy obiektów zadziałał na moją niekorzyść, ponieważ jadąc dalej wjechałem kawałek na drogę rokadową łączącą fort 44a "Pękowice" z fortem 44 "Tonie", ale na drogę do tego drugiego fortu już nie wjechałem. Kolejny przegapiony obiekt, jednak nic straconego – jeszcze tam wrócę.
Jadąc dalej zauważyłem ceglany budynek wkomponowany w zieleń. Zaintrygowany przyjrzałem mu się bliżej. Po powrocie do domu dowiedziałem się, że jest to schron amunicyjny "Tonie". Wybudowany w latach 1914-15, zachował się w bardzo dobrym stanie. Wykorzystywany prawdopodobnie przez jednego z mieszkańców jako składzik ogrodowy.
Kolejny fort – nr 43 "Pasternik" – znajduje się na terenie wojskowym. Bardzo prawdopodobne, że obiekt jest niedostępny, ale dzięki temu jest odporny na działania wandali. Jeszcze się upewnię czy nie ma sposobu, aby go zobaczyć, bo kilka lat temu szlak Twierdzy Kraków prowadził obok tego obiektu.
Wjechałem znów w teren, na którym o mało nie wylądowałem w krzakach przez to, że droga zarosła trawą i ukryła poprzeczne nierówności. Nie zatrzymywało mnie to przed dalszą jazdą. Od czasu do czasu zatrzymywałem się, żeby sprawdzić zarośla, do których prowadziły wydeptane ścieżki. Miałem nadzieję coś tam znaleźć, ale były to tylko miejsca do libacji. Za drzewami dostrzegłem ceglany budynek i dzięki temu odnalazłem fort pomocniczy piechoty 41a "Mydlniki". Wybudowany w latach 1895-96, bronił odcinka doliny Rudawy. Obecnie jest miejscem spotkań lokalnej młodzieży. Zaśmiecony i niszczejący czeka na lepsze czasy.
Z ul. Olszanickiej wjechałem w kolejny teren. Tym razem stromy podjazd, którego nie da się pokonać na rowerze. Dojechałem do tradytora nieistniejącego szańca piechoty IS-III-2. Tradytor wybudowany przed 1914 r. mieścił cekaem. Szaniec z 1887-88, zniwelowany po 1920.
Było już po zmroku, więc tylko przejechałem obok fortu 38 "Skała", który nie sądzę, aby udało się zwiedzić. Pojechałem do ul. Księcia Józefa, a stamtąd na wały. W końcu można normalnie nimi przejechać – po wycięciu zielska droga poszerzyła się o ponad metr. Jeszcze gdyby tak każdy przestrzegał prawa.

Dziś kontynuowałem moją podróż po krakowskich fortach, wracając tam, gdzie skończyłem ostatnio, czyli pod fort 47½ "Sudół". Tym razem mając pojęcie gdzie go szukać (skorzystałem z serwisu wikimapia.org). Miałem niestety pecha, bo tuż przed wjazdem do lasu otaczającego mój pierwszy cel złapałem kapcia w przednim kole. Dziura wyglądała dziwnie, jakby wycięta żyletką. W każdym razie nie do załatania.
Fort pancerny pomocniczy 47½ "Sudół" powstawał w latach 1895-97. Był jednym z najmniejszych fortów w Twierdzy Kraków. Został częściowo wysadzony w 1950 i od tamtej pory jest w ruinie. Kiedyś ktoś myślał o jego zagospodarowaniu, jednak w takim stanie, jak teraz ma on na to niewielkie szanse. Obiekt dostępny, niezabezpieczony, przez co niebezpieczny. Teren samego fortu zarośnięty przez bujną roślinność.
Kolejnym celem, który już w zeszłym roku chciałem zobaczyć podczas powrotu przez Węgrzce był fort pancerny główny 47a "Węgrzce". Wybudowany w latach 1892-96 w miejsce fortu półstałego zabezpieczał północną część Twierdzy Kraków. Zachował się w bardzo dobrym stanie. Został wyremontowany i jest siedzibą firmy transportowej. Zwiedzanie za zgodą użytkownika – na miejscu spotkałem ochroniarzy, ale moim celem nie było zwiedzanie wnętrz. Objechałem obiekt dookoła, żeby zobaczyć jego rozmiary i ruszyłem dalej.
Wjechałem do Parku Leśnego Witkowice. Miejscami przeszkadzało błoto, jednak z racji popularności tego miejsca wśród rowerzystów, gliniano-ziemne ścieżki są dobrze utwardzone. Jechało się bardzo wygodnie, póki park się skończył.
W dalszej drodze zauważyłem tabliczkę informującą o szańcu IS-V-2. Z początku nie mogłem go namierzyć, ale zauważyłem wydeptaną ścieżkę w krzakach – ktoś przede mną zwiedzał elementy Twierdzy Kraków. Wtedy jeszcze nie miałem pojęcia czym jest szaniec i pomyliłem go ze stojącym w tam budynkiem. Swoją drogą ciekawe jaką pełnił funkcję, ponieważ tuż przed nim stoją słupki po furcie oraz studnia. Ktoś tam mieszkał?
W dalszej drodze minąłem kolejną tabliczkę, wskazującą na szaniec IS-V-1, oddalony o 500 m od drogi. Niestety dostęp do niego jest ograniczony – otacza go pole, i o ile 200 m pokonałem po ściernisku, to zatrzymała mnie pszenica oczekujące na skoszenie. Wrócę tam wkrótce, droga już na pewno będzie przejezdna.
W Bibicach znajduje się fort pancerny pomocniczy 45a "Bibice". Strzałka wskazywała, żebym się zawrócił. Niestety ściemniało się, dlatego nawet nie szukałem tego obiektu.
Postanowiłem jeszcze na koniec tego wieczoru zobaczyć fort główny artyleryjski 45 "Zielonki". Pochodzi on z lat 1884-86, jednak nie brał udziału w walkach podczas I wojny światowej. Zachował się w bardzo dobrym stanie pod opieką Krakowskiej Spółdzielni Ogrodniczo-Pszczelarskiej, jednak gdy ta opuściła obiekt, został on splądrowany i obrabowany z cennych elementów przez pseudokolekcjonerów. Obecnie znajduje się tam Hotel Twierdza.
To koniec na dzisiejsze zwiedzanie. Będę kontynuował innego dnia od Zielonek. Powrót zaczął się od długiego zjazdu do centrum miejscowości, a później znaną drogą prawie do centrum Krakowa. Na koniec wypróbowałem krótszą drogę, nie przez Rynek. Niestety, jak to często bywa, napotkałem drogi jednokierunkowe i trzeba było znów przejechać się po chodniku.

2 lata temu odwiedziłem Kopiec Kościuszki, na którym znajdowała się wystawa poświęcona fortom Krakowa. Już wtedy postanowiłem, że zobaczę wszystkie obiekty składające się na Twierdzę Kraków. Dziś był pierwszy dzień mojej przygody z tymi dawnymi austriackimi budowlami obronnymi. O ile nie fascynuję się takimi rzeczami, to chciałbym zobaczyć i w miarę możliwości sfotografować wszystkie dostępne obiekty.
Na stronie Traseo.pl znalazłem trasę sprzed kilku lat i zdecydowałem się pojechać jej śladem. Niestety nie zawierała oznaczonych obiektów twierdzy, toteż jechałem w ciemno. Trasa w większości pokrywa się z pieszym Szlakiem Dawnej Twierdzy Kraków, który oznaczony jest żółto-czarno-żółtymi znakami. Bez mapy z rozmieszczeniem poszczególnych fortów (i innych obiektów militarnych) nie można zobaczyć dużo.
Na początek dojechałem do Parku A. i E. Jerzmanowskich, z którego szlakiem dojechałem do Kopca Wandy. Po drodze przegapiłem fort "Lasówka", dlatego też moje zwiedzanie będę ponawiał kilka razy, aby tylko odkryć jak największą ilość tych zabytków.
Kopiec Wandy był jednocześnie szańcem artyleryjskim 49½ "Wanda". W 1860 r. Austriacy otoczyli kopiec szańcem ziemnym, a 30 lat później zamieniono szaniec na ceglano-kamienny fort. Niestety pod koniec lat 60. XX w. fort został rozebrany. Wspiąłem się na chwilę na szczyt kopca, a później skierowałem się do następnego obiektu.
Droga do fortu międzypolowego piechoty 49½a "Mogiła" spod Kopca Wandy jest wygodna – cementowa, jednak łatwo pomylić kierunek na wjeździe do garaży. Sam fort został wybudowany w latach 1895-96 i służył obronie traktu sandomierskiego i skarpy wiślanej w Mogile. Nie jest w najlepszej kondycji z powodu grabieży i braku opieki. Teren wokół obiektu został kilka lat temu uporządkowany, jednak podczas moich odwiedzin frontalna część była zarośnięta bujną roślinnością i nie mogłem sfotografować całej budowli.
Pod Hutą im. T. Sendzimira miałem małe problemy z dalszą drogą. Odwiedziłem las, który jest miejscem schadzek alkoholików i czort wie kogo jeszcze. Na szczęście moja obecność nie była zauważalna i po kilku chwilach błądzenia wyjechałem stamtąd, docierając do pętli tramwajowej Wzgórze Krzesławickie. Tuż obok znajduje się fort pancerny główny 49¼ "Grębałów". Zwiedzanie możliwe za zgodą właściciela, którym jest Ognisko TKKF "Przyjaciel Konika". Teren podczas mojej wizyty był już zamknięty, dlatego będę musiał wybrać się tutaj ponownie innego dnia.
Fort główny artyleryjski 49 "Krzesławice" był moim kolejnym przystankiem. Zwiedzanie również za zgodą właściciela, jednak trafiłem na otwartą bramę. Właścicielem jest Młodzieżowy Dom Kultury. Fort wybudowany w latach 1872-78 jako obiekt półstały, 3 lata później całkowita przebudowa na fort artyleryjski. Od momentu przejęcia terenu przez MDK został wykonany szereg prac renowacyjnych, dzięki którym fort odzyskał swój dawny wygląd.
Kolejnym fortem, do którego dojechałem jest fort pancerny pomocniczy 48a "Mistrzejowice" zlokalizowany w parku międzyosiedlowym. Powstał w latach 1895-97 i teraz niestety znajduje się w ruinie. Teren wokół od czasu do czasu doczekuje się wykoszenia trawy, jednak brak opieki nad fortem doprowadzi do jego szybkiej degradacji.
Niestety przegapiłem fort 48 "Batowice", ale na przystanku autobusowym tuż przy Cmentarzu Batowickim zauważyłem tabliczkę informującą o forcie 47½ "Sudół". Jako że był już zmierzch, to postanowiłem, że na nim zakończę moją dzisiejszą jazdę szlakiem. Mój pech sprawił, że szukałem w nieodpowiednim miejscu, dlatego zostawiłem poszukiwania na inny dzień.